Frankincense: Kadzidłowiec o bogatej historii i wszechstronnym zastosowaniu

Kadzidłowiec

Kadzidłowiec — olibanum, znany również jako frankincense, to aromatyczna żywica używana w kadzidle i perfumach, pozyskiwana z drzew z rodzaju Boswellia z rodziny Burseraceae. Słowo “frankincense” pochodzi z języka starofrancuskiego i oznaczało “kadzidło wysokiej jakości”. Istnieje kilka gatunków Boswellia, które produkują prawdziwy frankincense: Boswellia sacra (syn. B. bhaw-dajiana, syn. B. carteri), B. frereana, B. serrata (B. thurifera, indyjski frankincense) i B. papyrifera. Żywica każdego z tych gatunków występuje w różnych klasach, które zależą od czasu zbiorów. Żywica jest ręcznie sortowana pod względem jakości.

Etymologia

Angielskie słowo “frankincense” wywodzi się z wyrażenia starofrancuskiego “franc encens”, oznaczającego “kadzidło wysokiej jakości”. Słowo “franc” w starofrancuskim oznaczało “szlachetny, czysty”. Mimo nazwy “frankincense” nazwa ta nie odnosi się do Franków. Nazwa “frankincense” w języku greckim koine (język Nowego Testamentu) – “λίβανος” (líbanos) lub “λιβανωτός” (libanōtós) – jest pokrewne nazwie Liban (Λίβανος) zarówno w języku greckim, jak i w języku arabskim, fenickim, hebrajskim i łacinie ludowej: “lĭbănus”. Przypuszcza się, że wynika to z faktu, że oba te słowa pochodzą od słowa oznaczającego “biały”, a szlak przypraw prowadził przez Górę Liban.

W średniowiecznej łacinie używano nazwy “olibanum”, która pochodziła od “λίβανος” lub “libanus”. Początkowa litera “o” mogła pochodzić od łacińskiego słowa “oleum”, czyli “olej”, lub od artykułu greckiego “o-” lub arabskiego artykułu “al-“. Inne nazwy to m.in. arabskie “اللبان” (al-lubān), perskie “کندر” (Kondoor), syryjskie “ܒܣܡܐ” (bisma), hebrajskie “לבונה” (levoˈna), bengalskie “লোবান/ধুনো” (löbān/Dhüno), somalijskie “Foox” (fooħ) oraz łacińskie “tūs”.

Opis

Drzewo kadzidłowiec zaczyna produkować żywicę w wieku około 8-10 lat. Zbieranie żywicy odbywa się dwa do trzech razy w roku, przy czym ostatnie zbiory dają najlepsze łzy ze względu na ich wyższą zawartość aromatycznych terpenów, seskwiterpenów i diterpenów. Ogólnie rzecz biorąc, bardziej mętne żywice są najlepszej jakości. Tania żywica jest produkowana na terenie Rogu Afryki, który stanowi główne źródło dla Kościoła Katolickiego.

Najważniejsze gatunki handlowe to:

• Boswellia sacra: Arabia Południowa.
• Boswellia bhaw-dajiana (starsze zapisywanie Boswellia bhau-dajiana): Rog Afryki. Jest synonimem dla Boswellia sacra.
• Boswellia carteri (starsze zapisywanie Boswellia carterii): Rog Afryki, Nubia. Pierwotnie uważano go za odrębny gatunek, ale w latach 80 okazało się, że jest on synonimem dla Boswellia sacra.
• Boswellia serrata (synonim Boswellia thurifera, kadzidłowiec indyjski, indyjski frankincense): Indie.
• Boswellia papyrifera: Etiopia, Erytrea, Sudan.
• Boswellia frereana: Rog Afryki. Żywica jest mniej gorzka, a zapach kadzidła jest mniej “ciężki” niż w przypadku Boswellia sacra. Ten kadzidłowiec nie zawiera kwasów bosweliowych.

Inne godne uwagi gatunki to:

• Boswellia occulta: Rog Afryki. W 2019 roku odkryto, że somalijscy zbieracze uważali Boswellia occulta za ten sam gatunek co Boswellia carteri, chociaż ich kształty są różne, i sprzedawali żywice z obu gatunków jako to samo. Jednak skład chemiczny ich olejków eterycznych jest zupełnie inny.

Niedawne badania wskazują, że populacje drzew frankincense’u maleją, częściowo z powodu nadmiernego eksploatowania. Drzewa mocno wykorzystywane produkują nasiona, które kiełkują tylko w 16%, podczas gdy nasiona drzew, które nie były eksploatowane, kiełkują w ponad 80%. Ponadto, wycinanie drzew frankincense’u na cele rolnicze stanowi również poważne zagrożenie.

Skład chemiczny

Struktura β-kwasu bosweliowego, jednej z głównych składników aktywnych frankincense’u
Oto niektóre związki chemiczne obecne we frankincense:

• żywica kwasowa (6%), rozpuszczalna w alkoholu, o wzorze chemicznym C20H32O4.
• gumy (podobne do gumy arabskiej) 30-36%.
• 3-acetyl-beta-kwas bosweliowy (Boswellia sacra).
• alfa-kwas bosweliowy (Boswellia sacra).
• acetat incensolu, C21H34O3.
• felandren.
• kwas olibanowy.

Wśród różnych roślin z rodzaju Boswellia, tylko Boswellia sacra, Boswellia serrata i Boswellia papyrifera zostały potwierdzone jako zawierające znaczące ilości kwasów bosweliowych.

Historia

Frankincense był przedmiotem handlu na Półwyspie Arabskim od ponad 5000 lat. Był również handlowany z Rogu Afryki w czasach Jedwabnego Szlaku. Grecki historyk Herodot pisał w swojej Historii, że frankincense był pozyskiwany z drzew w południowej Arabii. Opisywał, że żywica była niebezpieczna do zbioru z powodu obecności skrzydlatych węży, które strzegły drzew, a dym z palonego storaksu wypędzał węże. Pliniusz Starszy również wspominał o frankincense w swojej Historii naturalnej.

Frankincense został ponownie wprowadzony do Europy Zachodniej przez krzyżowców frankijskich i innych Europejczyków w czasie ich podróży do Bizancjum, gdzie był powszechnie używany w nabożeństwach kościelnych. Mimo nazwy “frankincense”, odnosi się ona do jakości kadzidła przywożonego do Europy Zachodniej, a nie do samych Franków.

Południowa Arabia była eksporterem frankincense’u w starożytności, a niektóre z niego były eksportowane aż do Chin. Chiński pisarz i inspektor celny z XIII wieku, Zhao Rugua, napisał, że “Ruxiang” lub “xunluxiang” (chiński: 乳香) pochodzi z trzech państw Dashi (chiński: 大食) – Maloba (Murbat), Shihe (Shihr) i Nufa (Dhofar), z najdalszych gór; pnia drzewa nacina się siekierą, a żywica wypływa i twardnieje, przekształcając się w kadzidło, które jest zbierane i formowane w bryły; jest transportowane na słoniach do portów Dashi, a następnie statkami do Sanfoqi, dlatego znane jest jako produkt Sanfoqi.

Produkcja

Każdego roku tysiące ton frankincense’u jest handlowane do użytku w ceremoniach religijnych jako kadzidło w turblach oraz przez producentów perfum, naturalnych leków i olejków eterycznych. Może być wdychany lub stosowany na skórę ze względu na przypisywane mu korzyści zdrowotne. W Rogu Afryki frankincense jest pozyskiwany w regionach Bari i Sanaag: górach leżących na północny zachód od Erigavo, w dystrykcie El Afweyn, na górnym płaskowyżu Hantaara i Habeeno oraz w górach Karkaar. W Omanie, w pobliżu Salali, rosną gatunki frankincense’u i były one handlowane w starożytnej nadmorskiej miejscowości Sumhuram, obecnie Khor Rori.

Stan ekologiczny

W 1998 roku Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody ostrzegła, że jeden z głównych gatunków frankincense’u, Boswellia sacra, jest “bliski zagrożenia”. Drzewa frankincense’u nie są objęte Konwencją o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami GATUNKÓW ZAGROŻONYCH WYGINIĘCIEM (CITES), ale eksperci argumentują, że gatunki Boswellia spełniają kryteria ochrony.

W badaniu z 2006 roku ekolog z Uniwersytetu i Badań w Wageningen, twierdził, że pod koniec lat 90. drzewa Boswellia papyrifera w Erytrei stawały się trudne do znalezienia. W 2019 roku nowa praca naukowa przewiduje 50% spadek ilości Boswellia papyrifera w ciągu najbliższych dwóch dekad. Ten gatunek, który występuje głównie w Etiopii, Erytrei i Sudanie, odpowiada za około dwóch trzecich światowej produkcji frankincense’u. Praca naukowa ostrzega, że wszystkie gatunki Boswellia są zagrożone utratą siedlisk i nadmierną eksploatacją. Większość drzew Boswellia rośnie w surowych, suchych regionach dotkniętych ubóstwem i konfliktami. Zbieranie i sprzedaż żywicy stanowi jedno z niewielu źródeł dochodu dla mieszkańców, co prowadzi do nadmiernego ich wykorzystywania.

Korzyści zdrowotne

Użycie kadzidła olibanum do celów duchowych i leczniczych sięga starożytnych cywilizacji. W żywicy tej zidentyfikowano wiele związków z różnych kategorii chemicznych, a działanie farmakologiczne żywicy olibanum jest przypisywane wzajemnym efektom tych związków. Niektóre badania kliniczne słabo potwierdziły skuteczność żywicy frankincense’u w niektórych chorobach, takich jak astma, reumatoidalne zapalenie stawów, choroby zapalne jelit, osteoartretyzm i nawracające stwardnienie rozsiane, jednak konieczne są dalsze badania. Olejek eteryczny otrzymywany z żywicy kadzidłowca Boswellia serrata wykazuje aktywność przeciwbakteryjną. Badanie z 2022 roku stwierdziło, że “olejek eteryczny z frankincense’u ma słabe działanie hamujące na MRSA i MDR-P. aeruginosa”, a badania na zwierzętach wykazały, że żywica olibanum wykazuje działanie neurochronoprotekcyjne.

Zastosowanie

Frankincense jest często stosowany wewnątrz censera, takiego jak tradycyjne dabqaad wykonane z meerschaumu, używane w Rogu Afryki.
Egipcjanie oczyszczali jamy ciała w procesie mumifikacji za pomocą frankincense’u i natronu. W perskiej medycynie jest stosowany w leczeniu cukrzycy, gastritis i wrzodów żołądka. Kadzidłowiec jest używany w religiach abrahamicznych do oczyszczania domu lub budynku z złej lub złej energii – używany również w egzorcyzmach i do błogosławienia ciała (jak bakhoor, które można znaleźć w kulturach Zatoki Perskiej, rozpraszając zapachy w stronę ciała).

Ofiarowanie kadzidła zajmowało prominentne miejsce w ustawodawstwie ofiarnym starożytnych Hebrajczyków. Księga Wyjścia (30:34-38) przepisuje frankincense, zmieszane w równych ilościach z trzema aromatycznymi przyprawami, do zmielenia i spalenia na świętym ołtarzu przed Arką Przymierza w pustynnym Przybytku, gdzie miało to być świętą ofiarą, a nie do cieszenia się jego zapachem. Uczony identyfikują frankincense jako importowany z Saby podczas niewoli babilońskiej w VI wieku p.n.e. (Księga Jeremiasza 6:20). Frankincense jest również wspomniany w Nowym Testamencie jako jedno z trzech darów (obok złota i mirry), które mędrcy “z Wschodu” złożyli Dziecięciu Jezusowi (Ewangelia Mateusza 2:11).

W tradycyjnej medycynie chińskiej kadzidłowiec frankincense (chiński: 乳香) wraz z mirrą (chiński: 沒藥) uważane są za substancje o działaniu przeciwbakteryjnym i oczyszczającym krew. Kadzidłowiec może być stosowany miejscowo lub doustnie, stosowany również w chirurgii i medycynie wewnętrznej tradycyjnej medycyny chińskiej. Służy do złagodzenia bólu, usuwania stazy krwi, poprawy krążenia krwi oraz leczenia głuchoty, udaru, zablokowanego szczęki i nieprawidłowości menstruacji u kobiet.

Olejek eteryczny

Olejek eteryczny frankincense’u (Boswellia carteri, serrata) jest produkowany przez destylację parową żywicy drzewa. Skład chemiczny olejku to głównie monoterpeny, seskwiterpeny i ketony. Skład chemiczny olejku eterycznego to głównie z monoterpenów i seskwiterpenów, takich jak alfa-pinena, limonen, alfa-thujen i beta-pinena, przy czym małe ilości składników diterpenoidowych stanowią górną granicę pod względem masy cząsteczkowej. Olejek eteryczny frankincense’u ma intensywny, drzewny zapach i jest szeroko stosowany w przemyśle perfumeryjnym do tworzenia nuty kadzidlanej w kompozycjach zapachowych.

Wnioski

Frankincense, znany również jako olibanum lub kadzidłowiec, jest cenną żywicą pozyskiwaną z drzew z rodzaju Boswellia. Jego nazwa “frankincense” pochodzi od starofrancuskiego terminu “franc encens”, co oznacza “kadzidło wysokiej jakości”. Istnieje kilka gatunków Boswellia, które produkują frankincense, z których najważniejsze to Boswellia sacra, Boswellia serrata, Boswellia papyrifera i Boswellia frereana. Żywica frankincense’u jest ręcznie sortowana pod względem jakości i używana w kadzidle (stąd nazwa kadzidłowiec), perfumach oraz w tradycyjnej medycynie.

Jednak drzewa frankincense’u są zagrożone nadmierną eksploatacją i utratą siedlisk. Populacje drzew maleją, a wiele gatunków frankincense’u znajduje się pod presją. Istnieje potrzeba działań mających na celu ochronę tych drzew i zrównoważone zarządzanie ich zbiorami.

Frankincense czyli kadzidłowiec ma również długą historię zastosowań w celach duchowych i leczniczych. Jest używany w ceremoniach religijnych, medycynie tradycyjnej oraz w przemyśle perfumeryjnym. Przypisuje mu się różne korzyści zdrowotne, chociaż konieczne są dalsze badania, aby potwierdzić te właściwości.

Wniosek jest taki, że kadzidłowiec jest nie tylko fascynującym naturalnym produktem, ale także odgrywa ważną rolę w kulturze, historii i tradycji różnych społeczności na całym świecie. Jednak aby zachować i chronić te cenne drzewa, konieczne są działania mające na celu zrównoważone gospodarowanie zasobami frankincense’u oraz ochronę ich siedlisk.